Alter­na­tywne modele wie­dzy – rela­cje

Nie­zmier­nie rzadko zda­rza się, że ich nie zawie­ramy. Zazwy­czaj pierw­sze pamię­tamy bar­dzo wyraź­nie. Cza­sem jed­nak pod­da­jemy je głę­bo­kiemu wypar­ciu. Kiedy tak się wyda­rzy, latami czu­jemy się źle, szu­kamy więc ich we wypo­mnie­niach i snach. Odna­le­zione mean­drują lub też dra­pież­nie rzu­cają się na nas i potra­fią dowieść, że z zaka­mar­ków pamięci rzą­dziły nami nie­przy­tom­nie. Te notatki będą raczej o tych, które pamię­tam.

Pani Cze­sia (Opszal­ska)

Wyraź­nie widzę momenty kiedy cho­dzi po sali, ener­giczna i cha­rak­te­ry­stycz­nie przy­gar­biona lub te kojące, gdy zasy­pia przy biurku. Kilka razy prze­bie­ra­łam się za nią. Na linii wło­sów wią­za­łam kolo­rową chustkę, stro­szy­łam je i żało­wa­łam że nie są w kolo­rze blond. Obo­wiąz­kowo zakła­da­łam sze­roką spód­nicę i wzo­rzy­ste swe­try. Nie­stety nie mia­łam podob­nej torby. To był mały lekar­ski kufer w kolo­rze rdzy.

Nie cier­pia­łam, kiedy sadzała mnie przed sto­sem gli­nia­nych garn­ków, usta­wio­nych w prze­my­ślaną kon­struk­cję i naka­zy­wała mi je odwzo­ro­wać. Wyma­gała tonal­nie nało­żo­nych świa­tło­cieni, które miały wydo­być pękate formy naczyń. To były kom­po­zy­cje w kolo­rze lam­pe­rii – ugry wstrętne i sjeny palone, do dziś mdli mnie na ich widok.

Zacho­wa­łam nagrodę, nie­wiel­kich roz­mia­rów książkę „Mała cza­row­nica” z wpisem: "Uczen­nicy Alek­san­drze Kubiak za zaję­cie II miej­sca w kon­kur­sie pla­stycz­nym „Gdy­bym był mala­rzem i pisa­rzem”, Olszyna dn. 20.05.87". Mia­łam 9 lat. Nie pamię­tam pracy, za którą ją otrzy­ma­łam.

Pamię­tam Panią Cze­się i jej roz­koszne, powta­rza­jące się pogo­nie za Kry­stian­kiem i Mariusz­kiem – kla­so­wymi chu­li­ga­nami. W dłoni trzy­mała wtedy głów­nego pro­ta­go­ni­stę porządku – drew­niany, twardy wskaź­nik. Jej wital­ność była różna od zna­nych nam, intro­wer­tycz­nych postaw nauczy­cieli, któ­rzy dusili złość i wsta­wiali dwóje. Pani Cze­sia w trak­cie wykładu na temat kla­sy­ków malar­stwa wpa­dała w sło­wo­tok nad otwar­tym „Nie” Urbana. Nieu­stan­nie prze­pro­wa­dzała ana­lizę naszej kon­dy­cji, odpor­no­ści i wytrzy­ma­ło­ści na stres. Uczyła mnie w szkole pod­sta­wo­wej.

W liceum wpa­dałam do niej do domu, na fajki i kawę. Rozma­wia­ły­śmy o sztuce i kon­se­kwen­cjach trud­nych decy­zji – uczy­łam się w liceum eko­no­micz­nym. Kie­dyś, w zimie, spo­tka­łam ją pod domem. Była ubrana w czarne futro, na szyi miała czer­wony sza­lik, a w dłoni czer­woną smycz. Wypro­wa­dzała na spa­cer swoją czarną kotkę o męskim imie­niu Maciek. Teraz kiedy słu­cham Fisza dekla­mu­ją­cego wiersz o Inie i jej nie­bie­skim kocie; wiersz Kon­stan­tego Ilde­fonsa Gał­czyń­skiego pt. „Bal­lada o trą­bią­cym poecie”; przy­po­mi­nam sobie Panią Cze­się. W odróż­nie­niu od Iny nie potrze­bo­wała koka­iny, aby pul­so­wać w rytm dzwon­ków na prze­rwę. Na pewno kochała ama­ranty i nie roz­wią­zane, tajem­ni­cze histo­rie. Kiedy zmarła, wspól­nie z Anką, rów­nież jej uczen­nicą, wie­czo­rami w Święto Zmar­łych cho­dziłyśmy na cmen­tarz żeby w dymie papie­ro­so­wym ukryć jej grób.

Pani Cze­sia stu­dio­wała w Pań­stwo­wej Wyż­szej Szkole Sztuk Pla­stycz­nych w Pozna­niu. Obec­nie uczel­nia nosi nazwę Uni­wer­sy­tetu Arty­stycz­nego, na któ­rym ja robię dok­to­rat. Zabrzmi banal­nie, ale byłaby ze mnie dumna.

Este­tyka rela­cyjna

Nico­las Bour­riaud autor teo­rii este­tycz­nej i książki „Este­tyka Rela­cyjna” ana­li­zuje zwrot jaki w latach 90 XX wieku doko­nał się w sztuce. Autor zauważa i inter­pre­tuje potrzebę wyra­żoną przez arty­stów, któ­rzy w swo­jej prak­tyce prze­nie­śli punkt cięż­ko­ści z oso­bi­stego doświad­cze­nia na budo­wa­nie, zmianę lub pod­trzy­ma­nie rela­cji spo­łecz­nych. Este­tyka rela­cyjna to zbiór metod, które pro­wa­dzą do wytwa­rza­nia czę­sto efe­me­rycz­nych zna­ków, form, dzia­łań mody­fi­ku­ją­cych rolę arty­stów, odbior­ców jak i prze­strzeni, która staje się nego­cjo­wa­nym polem doświad­cze­nia i eks­pe­ry­mentu.

Zmienni

"Dolce Vita" to tytuł filmu Fede­rico Feli­niego. Dolce Vita to rów­nież nazwa kawiar­nii w Zie­lo­nej Górze, która nie ma nic wspól­nego z fil­mem. Obok wej­ścia do kawiarni lub w bra­mie na prze­ciwko, wiele razy widy­wa­łam star­szego Pana. Sie­dział na wózku inwa­lidz­kim i ze spo­ko­jem obser­wo­wał prze­chod­niów. Tym, któ­rzy zatrzy­my­wali się aby wrzu­cić drobne do pojem­nika, usta­wio­nego na podnóż­kach wózka, Pan kiwał głową i niewyraź­nie, po cichu dzię­ko­wał.

Moja bab­cia miała roz­le­gły wylew, przez kilka lat prze­by­wała w hospi­cjum w Luba­niu, odwie­dza­łam ją 2 razy w mie­siącu, podró­żo­wa­łam do niej z Zie­lo­nej Góry a póź­niej z War­szawy. Spę­dza­ły­śmy ze sobą 2, 3 dni; pomię­dzy łóż­kami cho­rych, nie­kon­tro­lo­wa­nym śmie­chem, krzy­kiem, opo­wie­ściami o dzie­ciń­stwie, oto­czone zapa­chem cho­rych ciał. Wyglą­da­ły­śmy przez okno lub patrzy­ły­śmy na sie­bie, tuli­ły­śmy się i nasłu­chi­wa­ły­śmy. Opo­wia­da­łam o sobie, sztuce, podró­żach, zna­jo­mych. Bab­cia, ruchem głowy, przy­ta­ki­wała lub zaprze­czała – po wyle­wie nie mogła mówić, co nie prze­szka­dzało jej cza­sem na mnie krzy­czeć. Sama nie mogła się poru­szać. W 2009 mie­siąc po jej śmierci zacho­ro­wała Karo­lina Wiktor, moja part­nerka z Grupy Sędzia Główny. Miała tęt­niaka mózgu a w kon­se­kwen­cji udary mózgu. Nie mogłam uwie­rzyć w ten zbieg oko­licz­no­ści, byłam skraj­nie smutna i nie mia­łam siły żeby się zezło­ścić. Mogłam jed­nak, spę­dza­jąc czas u Karo­liny w szpi­talu czy póź­niej odwie­dza­jąc ją w domu jej rodzi­ców, wyko­rzy­stać wie­dzę, którą naby­łam w rela­cji z chorą bab­cią.

Następ­stwem cho­roby jest długi pro­ces edu­ka­cji ciała, psy­chiki, postrze­ga­nia. Edu­ka­cja to próba. Ciężko ją zdać na pięć. Naj­le­piej pięć na pół: pół dla cho­rego i dru­gie pół dla sta­ra­ją­cego się pomóc. Bo w rela­cji, którą deter­mi­nuje cho­roba popeł­niamy błędy. Bli­scy są nado­pie­kuń­czy, zestre­so­wani i depre­syjni a cho­rzy: nie­ufni, nie­cier­pliwi, cza­sem sakra­li­zują cho­robę.

Ciało

Nie­peł­no­sprawne ciało obja­wia się w dia­lek­tycz­nej struk­tu­rze wypo­wie­dzi. Ana­li­zu­jemy jego pęk­nię­cia i deter­mi­nanty posłu­gu­jąc się kate­go­rią braku, wytwa­rzamy pro­tezę nar­ra­cyjną. Po jed­nej stro­nie wystę­puje ciało pełne, które daje poten­cjał wyobra­że­niowy, przez nie ważymy brak. Jed­nakże ciało peł­no­sprawne i ciało niepeł­no­sprawne mają moż­li­wość sta­no­wie­nia dla sie­bie lustra.

Kate­go­ria per­for­ma­tyw­no­ści pozwala na spoj­rze­nie na róż­no­rodne formy ogra­ni­czeń wła­snych i posze­rze­nie dys­kursu na temat ciała. Sto­su­jąc metodę per­for­ma­tyw­no­ści możemy prze­ko­nać się, że tylko ciało nie zakoń­czone, pęk­nięte, będące w pro­cesie sta­nowi meta­forę cią­głego sta­wa­nia się, bycia pomię­dzy utar­tymi wyobra­że­niami, repre­zen­ta­cjami i nar­ra­cjami. I tu ciało niepeł­no­sprawne uka­zuje swój rewo­lu­cyjny poten­cjał dla myśle­nia o nor­mal­nej cie­le­sno­ści, która bole­śnie wiąże nas z cią­głą opre­sją wyglądu, ładu czy zacho­wań.

(wię­cej na ten temat w: Kul­tura Współ­cze­sna, numer 3 (78)/2013;
Maja Brzo­zow­ska-Bryw­czyń­ska „O per­for­ma­tyw­no­ści ciał oso­bli­wych”, s 77–87)

Na początku 2011, w zimie, pode­szłam do star­szego Pana sie­dzą­cego na wózku stojącego na prze­ciwko kawiarni Dolce Vita. Przed­sta­wia­li­śmy się sobie a ja zapro­po­no­wa­łam wspólna kawę. Pan Hen­ryk był zasko­czony zain­te­re­so­wa­niem z mojej strony, ale naj­bar­dziej zdzi­wione były dziew­czyny pra­cu­jące w kawiarni, które codzien­nie obser­wo­wały star­szego Pana, a w tym dniu po raz pierw­szy podały mu kawę. Rozma­wia­li­śmy. Pyta­łam dla­czego żebrze i kiedy stra­cił nogi, gdzie mieszka, czy ktoś mu pomaga? A na koniec czy chciałby ze mną współ­pra­co­wać. Chcia­łam żeby­śmy nauczyli się tań­czyć.

Naszą instruk­torką tańca została Pani Maria Jało­cha, kura­torką pro­jektu Marta Gen­dera. Pani Maria jest doświad­czoną tan­cerką, peda­gożką, pro­wa­dzi zespół, w któ­rym układy cho­re­ogra­ficzne wyko­nuje kil­ka­na­ście osób na wóz­kach. W trak­cie pierw­szej lek­cji, która pro­wa­dziła dla nas wymię­kłam – chcia­łam zre­zy­gno­wać. Sta­nę­łam przed obcym face­tem, cho­rym, nie­do­łęż­nym i zanie­dba­nym. Byłam zdru­zgo­tana tym, że odczu­wam dystans, odrzu­ce­nie i tym jak szybko moje doświad­cze­nie i wie­dza nabyta w poprzed­nich rela­cjach w tej tracą swoją uży­tecz­ność.

To doświad­cze­nie było inne. Nace­cho­wane wsty­dem przed obcym męż­czy­zną i jego grą pomię­dzy wykre­owa­nym świa­tem, w któ­rym był kocha­ją­cym dziad­kiem, miesz­ka­ją­cym w domu dosto­so­wa­nym do wyma­gań niepeł­no­sprawnego i tym Panem Hen­rykiem, który pobie­rał ze mną lek­cje: smut­nym, odrzu­cającym pomoc, żebra­kiem z ulicy Kupiec­kiej. Wie­dza Pani Marii pozwo­liła na kon­ty­nu­ację pro­jektu i zamknię­cie go w for­mie 20 minu­to­wego wideo pt.: „Dolce Vita”.

Tak o naszym spo­tka­niu napi­sała kura­torka pro­jektu Marta Gen­dera:  "Tango wymaga har­mo­nii dwóch obcych sobie ciał, zro­zu­mie­nia, akcep­ta­cji i ’naucze­nia się’ dru­giej osoby. Ich współ­brz­mie­nie zostało zakłó­cone bra­kiem komu­ni­ka­cji, dystan­sem fizycz­nym i emo­cjo­nal­nym. Taniec stał się meta­forą sto­sun­ków mię­dzy­ludz­kich, peł­nych nie­zgrab­nych gestów, wstydu i nie­śmia­ło­ści, towa­rzy­szą­cych pierw­szym spo­tka­niom. Także pro­blem nie­peł­no­spraw­no­ści jed­nego z part­ne­rów scho­dzi na dal­szy plan, gdy oboje stają wobec swo­jej fizycz­nej nie­mocy. Rolę media­torki pomię­dzy boha­te­rami prze­jęła instruk­torka tańca, która pod­czas ćwi­czeń, z peł­nym zro­zu­mie­niem, pró­bo­wała dobrać parze cho­re­ogra­fię, odpo­wia­da­jącą histo­rii ich zna­jo­mo­ści. ”

W Dolce Vita, w szpi­talu u babci, odwie­dza­jąc Karo­linę byłam obser­wa­to­rem ale byłam rów­nież w pro­cesie, we mnie także nastę­po­wały zmiany.

Wie­dze usty­tu­owane

Donna Hara­way, bio­lożka i histo­ryczka nauki w tek­ście „Wie­dze usy­tu­owane. Kwe­stia nauki w femi­ni­zmie i przy­wi­lej ogra­ni­czo­ne­j/cze­̨ścio­wej per­spek­tywy” ana­li­zuje sche­maty jakie towa­rzy­szyły nara­sta­niu wie­dzy, zadaje pyta­nia o to, kto mógł brać udział w jej two­rze­niu oraz odnosi się do twier­dze­nia o nie­za­leż­nym, skrom­nym świadku. Przy­miot­nik ten okre­ślał bada­cza, który w celu obiek­ty­wi­za­cji wie­dzy sta­wał się prze­źro­czy­sty dla obser­wo­wa­nego pro­cesu. Jego sta­tus spo­łeczny, prze­ko­na­nia, rów­nież te poli­tyczne czy kla­so­wość nie mogły mieć wpływu na wynik badań (para­dok­sal­nie to przy­na­leż­ność do wybra­nej, klasy, dawała moż­li­wość zaj­mo­wa­nia się nauką). W takim pro­cesie powsta­wała wie­dza wyab­stra­ho­wana, którą Hara­way nazywa „boskim tri­kiem”, słu­żąca umac­nia­niu wła­dzy.

Do grona bada­czy nie mogli nale­żeć biedni, osoby pocho­dzące z nieuprzy­wi­lejowanej klasy czy też kobiety, które utoż­sa­miano z emo­cjo­nal­no­ścią i cie­le­sno­ścią, co nasu­wało podej­rze­nie o brak ich skrom­no­ści. Tak podana wie­dza nie mogła zawie­rać w sobie war­to­ści eman­cy­pa­cyj­nych, waż­nych nie tylko z punktu widze­nia femi­ni­zmu. Brak ana­lizy uwa­run­ko­wań spo­łecz­nych, eko­no­micz­nych czy poli­tycz­nych powo­do­wał umac­nia­nie roz­war­stwie­nia i prze­ko­nań wyklu­cza­ją­cych całe grupy spo­łeczne.

Postu­lu­jąc teo­rie wie­dzy usy­tu­owanej Hara­way zwraca się w stronę wypo­wie­dzi, która przed­sta­wia ale i kon­stru­uje, zawiera w sobie kon­kretne dane na temat miej­sca, punkt widze­nia podmiotu bada­ją­cego ale też ana­lizę samego momentu obser­wa­cji: "W femi­ni­stycz­nej idei obiek­tyw­no­ści akcep­tu­jemy to, że jako ludzie jeste­śmy zdolni do pro­wa­dze­nia obser­wa­cji jedy­nie z okre­ślo­nego punktu widze­nia i za pomo­cą okre­ślo­nych narze­̨dzi (semio­tycz­nych czy tech­no­lo­giczno-mate­rial­nych), które współ­kon­stru­ują obiekt badaw­czy. Nasza per­spek­tywa ni­gdy nie jest cało­ściowa, a w efek­cie wcho­dze­nia podmiotu poznaw­czego z przedmio­tem bada­nym w okre­ślo­ną inte­rak­cję, powstaje nie tylko wie­dza, ale prze­kształ­cony podmiot pozna­ja­̨cy i badany przez niego przedmiot, które nie są dane ni­gdy w sko­ńczo­nej postaci."

(wię­cej na ten temat w: http: //e­tyka. uw. edu. pl/wp-con­ten­t/u­plo­ad­s/2013/6/45scr­d/10-Derra-od-skrom­nego-swiadka-do-wie­dzy.pdf dostęp z dnia 10.10.2014, Alek­san­dra Derra „Od skrom­nego świadka do wie­dzy usy­tu­owa­nej. O pożyt­kach z femi­ni­stycz­nych badań nad nauką i tech­no­lo­gią”)

zobacz prace:
Dolce Vita